Zastrzeżenie numeru PESEL – w jakich przypadkach nowe rozwiązania dotyczące zakazu cesji i dochodzenia roszczenia będą miały zastosowanie
W lipcu 2023 r. podpisana została przez prezydenta RP ustawa z dnia 07 lipca 2023 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia niektórych skutków kradzieży tożsamości. Z uzasadnienia projektu tej ustawy wynika, iż nadrzędnym celem ustawodawcy było ograniczenie skutków kradzieży tożsamości, m.in. poprzez utrudnienie zaciągania zobowiązań w instytucjach zajmujących się udzielaniem pożyczek konsumenckich, w tym w podmiotach oferujących tzw. chwilówki, bankach oraz SKOK-ach. Nowatorskim rozwiązaniem w krajowym systemie prawnym jest możliwość zastrzeżenia numeru PESEL, natomiast na podmioty udzielające pożyczki nałożono obowiązek badania czy nr PESEL potencjalnego pożyczkobiorcy nie został zastrzeżony. Zastosowanie zastrzeżenia dotyczyć ma nie tylko zawierania umów pożyczek, lecz również m.in. leasingu, rachunku oszczędnościowego i oszczędnościowo-rozliczeniowego, leasingu czy kredytu. Zasadniczym skutkiem zaniechania takiego obowiązku lub udzielenia kredytu pomimo widocznego zastrzeżenia numeru PESEL jest brak możliwości dochodzenia należności od konsumenta, na którego dane zaciągnięto pożyczkę, jak również brak możliwości cesji takiej wierzytelności.
Te korzystne dla konsumentów, których dane zostały wykorzystane przez osobę trzecią, zostały jednak znacząco ograniczone przez szereg wyłączeń zawartych w rzeczonej wyżej ustawie. Obowiązek weryfikacji czy numer PESEL potencjalnego pożyczkobiorcy nie został zastrzeżony został wyłączony m.in. gdy umowa zostaje zawarta za pomocą środków komunikacji elektronicznej, a konsument został zweryfikowany za pośrednictwem indywidualnych danych uwierzytelniających, strony łączy inna umowa lub relacja gospodarcza, a środki z udzielanej pożyczki służą regulacji zobowiązań pożyczkobiorcy z tytułu umowy lub relacji gospodarczej, jak również gdy kredy konsumencki udzielany jest w związku z umową o charakterze ciągłym (najczęściej w praktyce bywa ona określana umową ramową, w oparciu o którą zawierane mogą być dalsze umowy pożyczek), a łączna wartość zobowiązań do zapłaty z tytułu udzielonych pożyczek nie przekracza minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz gdy przed zawarciem umowy ramowej następuje weryfikacja numeru PESEL w rejestrze oraz gdy nastąpiła weryfikacja tożsamości konsumenta. Niezależnie od podmiotu z którym zawierana jest umowa (bank, SKOK, inny przedsiębiorca udzielający pożyczek konsumenckich) może zawrzeć umowę bez dokonywania weryfikacji zastrzeżenia nr PESEL, o ile system teleinformatyczny służący dokonywaniu weryfikacji będzie niedostępny przez co najmniej 15 minut, a próba dokonania weryfikacji była ponawiana. W takim przypadku pożyczkobiorca w razie sporu nie może skutecznie zgłosić zarzutu związanego z zastrzeżeniem numeru PESEL, jednakże to na pożyczkodawcy (powodzie) ciążyć powinien obowiązek wykazania braku możliwości weryfikacji zastrzeżenia oraz ponowienia próby jego weryfikacji.
Niedokonanie zastrzeżenia numeru PESEL nie powinno wiązać się z zamknięciem drogi do wykazania, że umowa nie została zawarta z daną osobą, której dane wyłudzono. Możliwość taka powinna jedynie ułatwić poszkodowanemu obronę w razie wytoczenia procesu cywilnego przeciwko niemu poprzez możliwość zgłoszenia zarzutu skutkującego oddaleniem powództwa bez konieczności udowadniania, iż umowa została zawarta przez osobę trzecią na jego dane. Jeżeli jednak PESEL nie zostanie zastrzeżony konieczne będzie udowodnienie, iż umowa nie została zawarta przez pozwanego – czyli w sposób identyczny, jak dotychczas wyglądała obrona osoby, której dane wyłudzono i wykorzystano do zaciągnięcia zobowiązań. Warto zaznaczyć, iż dotychczas bardzo często takie powództwa oddalano, a kosztami oddalano powodów, co znalazło wyraz m.in. w wyroku Sądu Rejonowego dla Łodzi-Widzewa w Łodzi VIII Wydziału Cywilnego z dnia 09 lutego 2016 r., sygn. akt VIII C 4443/14: „Biegły dokonując ustaleń w powyższym zakresie porównał podpis o wskazanym brzmieniu umieszczony w treści przedmiotowej umowy z podpisami pozwanego o charakterze bezwpływowym. Z badanych podpisów biegły wyodrębnił najbardziej dystynktywne cechy identyfikacyjne, które następnie zestawił ze sobą i poddał analizie. W wyniku jej przeprowadzenia biegły stwierdził w badanych grupach podpisów różnice w cechach geometryczno- pomiarowych, budowie liter, w formach powtarzalnych oraz impulsie podpisów. W konkluzji biegły uznał, jak wyżej. Żadna ze stron opinii grafologa nie kwestionowała. Z powyższych względów, Sąd uznał, że pozwany T. A. nie jest biernie legitymowany do występowania w przedmiotowej sprawie, czego konsekwencją musiało być oddalenie powództwa w całości”. Podobnie wykazać należy fakt niezwarcia umowy przez osobę, której dane wyłudzono, gdy na pożyczkodawcy nie ciążył obowiązek weryfikacji zastrzeżenia podanego numeru PESEL – zasadniczo fakt zastrzeżenia numeru PESEL może stanowić wyłącznie jeden z dowodów potwierdzających fakt kradzieży tożsamości przez osobę trzecią.
Zasadniczo rozwiązania przyjęte w tym celu w ustawie należy ocenić pozytywnie, lecz część zawartych w niej wyłączeń jest zbyt szerokich, umożliwiając dalej zaciąganie zobowiązań przez przestępców na cudze dane osobowe. W szczególności niezrozumiałe jest wyłączenie obowiązku weryfikacji zastrzeżenia numeru PESEL, gdy udzielenie kredytu konsumenckiego następuje za pomocą środków komunikacji elektronicznej, w szczególności, że ustawa nie określa szczegółowego sposobu uwierzytelnienia tej osoby, a przestępcy wykorzystujące dane osobowe mogą dostosować swoje metody, by przejść weryfikację dokonywaną przez podmiot udzielający pożyczek.
